Toermalijn

Naar de kleur worden in de handel de volgende variëteiten onderscheiden: Achroiet : Kleurloos of bijna kleurloos, zeer zeldzaam en duur. Rubelliet : Roze tot rood, soms met een zweem naar violet. De waardevolste is de versie met robijnkleur. Draviet: Geelbruin tot donkerbruin. Verdeliet: Alle tinten groen. Indigoliet: Blauw in alle termen. Siberiet: Lilarood tot violetblauw; gedeeltelijk ook als synoniem van rubelliet gebruikt. Schorl: Zwart, wijdverbreid, veel gebruikt bij rouwkleding. Naam naar oud-mijnwerkersuitdrukking. Tegenwoordig gebruikt men in plaats van de variëteitsnamen steeds vaker een kleuraanduiding, bijvoorbeeld gele en roze toermalijn.

Toermalijnen hebben bepaalde unieke eigenschappen. Ze zijn piëzo-elektrisch, wat betekent dat als een kristal verhit of samengedrukt, verschillende elektrische ladingen worden gevormd aan de beide uiteinden van het kristal. Zo ontstaat een elektrische potentiaal. Als er een externe elektrische potentiaal op het kristal wordt uitgevoerd, vibreert het. De mineralen zijn pleochroïsch, wat betekent dat het kristal donkerder van kleur is gezien langs de langste as van het kristal, dan gezien loodrecht op die as.

De vier bekendste en meest voorkomende toermalijnmineralen hebben verschillende kleuren en transparanties. Elbaiet is transparant en een waardevolle edelsteen. Schorl, dat rijk is aan ijzer, is het meest voorkomende mineraal uit de toermalijn groep en is zwart en opaak. Het wordt voornamelijk gevormd in pegmatieten, de uiterste langzaam afkoelende ganggesteenten van een magma. De twee andere toermalijnen die regelmatig voorkomen zijn draviet en uviet. Draviet is doorgaans bruin doorschijnend en kan erg groot worden. Uviet is groen doorschijnend tot opaak. Toermalijn komt voor in de zandfractie van Nederlandse Kwartaire riviersedimenten. Het is onder andere een kenmerkend bestanddeel van Maaszanden. In de zware-mineraalanalyse zoals dat in Nederland bij de Rijks Geologische Dienst gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw plaatsvond, wordt het mineraal ingedeeld bij de zogenoemde stabiele groep.

Toermalijn is een zesledige ring cyclosilicaat met een trigonaal kristalsysteem. Het komt voor als lange, slanke tot dikke prismatische en kolomkristallen die meestal driehoekig zijn in dwarsdoorsnede, vaak met gebogen gestreepte vlakken. De stijl van beëindiging aan de uiteinden van kristallen is soms asymmetrisch, genaamd hemimorfie. Kleine slanke prismatische kristallen zijn vaak te vinden in een fijnkorrelige graniet genaamd apliet, vaak in radiale, madeliefachtige patronen. Toermalijn onderscheidt zich door zijn driezijdige prisma's; geen enkel ander gewoon mineraal heeft drie zijden. De prismavlakken hebben vaak zware verticale strepen die een afgerond driehoekig effect produceren. Toermalijn is zelden perfect euhedraal. Een uitzondering waren de fijne draviet-toermalijnen van Yinnietharra, in West-Australië. De vindplaats werd ontdekt in de jaren 1970, maar is nu uitgeput. Alle hemimorfe kristallen zijn piëzo-elektrisch, en zijn vaak ook pyro-elektrisch. Een kristal van toermalijn is opgebouwd uit eenheden bestaande uit een zesledige silica ring die bovenaan bindt aan een groot kation, zoals natrium. De ring bindt onderaan aan een laag metaalionen en hydroxyls of halogenen, die structureel lijkt op een fragment van kaolin. Dit bindt op zijn beurt aan drie driehoekige boraationen. Eenheden die end-to-end verbonden zijn, vormen kolommen die over de lengte van het kristal lopen. Elke kolom bindt met twee andere kolommen die een derde en twee derde van de verticale lengte van een enkele eenheid verschoven zijn om bundels van drie kolommen te vormen. Bundels worden samen gepakt om de uiteindelijke kristalstructuur te vormen. Omdat de aangrenzende kolommen verschoven zijn, is de basis structurele eenheid geen eenheidscel: de werkelijke eenheidscel van deze structuur omvat delen van meerdere eenheden die behoren tot aangrenzende kolommen.

Volgens de Egyptische legende verzamelde toermalijn zijn uitgebreide kleurencollectie door langs een regenboog te reizen, terwijl een andere legende beweert dat magiërs die in de Andes woonden, de vermeende magische krachten van de edelsteen benutten door er staven mee te creëren. Toermalijn is de geboortesteen van oktober, en in de westerse traditie wordt hij gegeven als cadeau voor een 8e huwelijksverjaardag.

Toermalijn wordt gevonden in graniet en granietpegmatieten en in metamorfe gesteenten zoals schist en marmer. Schorl en lithiumrijke toermalijnen worden meestal gevonden in graniet en granietpegmatiet. Magnesiumrijke toermalijnen, dravieten, zijn over het algemeen beperkt tot schisten en marmer. Toermalijn is een duurzaam mineraal en kan in kleine hoeveelheden worden gevonden als korrels in zandsteen en conglomeraat, en maakt deel uit van de ZTR-index voor sterk verweerde sedimenten.