Fonoliet

Fonolieten kunnen interessant zijn als afmetingssteen of als aggregaat voor grind. In zeldzame gevallen kunnen economisch gemineraliseerde fonoliet-nefeliensyeniet-alkalinecomplexen worden geassocieerd met zeldzame-aardemineralisatie, uraniummineralisatie en fosfaten, zoals in Phalaborwa, Zuid-Afrika. Phonoliet tufsteen werd gebruikt als een bron van vuursteen voor adze hoofden en dergelijke door prehistorische mensen uit Hohentwiel en Hegau, Duitsland. Phonolites kunnen worden gescheiden in platen met de juiste afmetingen om te worden gebruikt als dakpannen in plaats van dakleien. Een voorbeeld hiervan is in de Franse regio Massif Central, zoals het departement Haute Loire.

Het doorgaans groenachtig grauwgekleurde fonoliet bevat naast nefelien ook veldspaatvervangers, pyroxenen (bijvoorbeeld aegirien) en amfibolen en biotiet. Kwarts komt niet in het stollingsgesteente voor. Fonoliet is volgens het QAPF-diagram een overgangsgesteente tussen foidiet (rijker aan veldspaatvervangers) en syeniet (rijker aan kwarts). De dieptegesteente-variant van fonoliet is foidsyeniet.

Fonolieten komen voor in vulkanische gebieden die zeer alkali-rijk vulkanisme kennen. Het gesteente wordt onder andere gevormd in de Oost-Afrikaanse rift, maar het komt ook voor in de Duitse Eifel, de Azoren en het Centraal Massief in Frankrijk.

Op ongebruikelijke wijze wordt fonoliet gevormd uit magma met een relatief laag silicagehalte, gegenereerd door lage graden van gedeeltelijk smelten (minder dan 10%) van sterk aluminiumhoudende gesteenten van de lagere korst zoals tonaliet, monzoniet en metamorfe gesteenten. Het in zeer lage mate smelten van dergelijke gesteenten bevordert het vrijkomen van aluminium, kalium, natrium en calcium door het smelten van veldspaat, met enige betrokkenheid van mafische mineralen. Omdat het gesteente onderverzadigd is met siliciumdioxide, heeft het geen kwarts of andere silicakristallen en wordt het meer gedomineerd door veldspaatmineralen met een laag siliciumdioxide-gehalte dan door veldspaatmineralen. Een paar geologische processen en tektonische gebeurtenissen kunnen de noodzakelijke voorlopergesteenten doen smelten om fonoliet te vormen. Deze omvatten intracontinentaal hotspotvulkanisme, zoals zich kan vormen boven mantelpluimen bedekt met een dikke continentale korst. A-type graniet en alkalische stollingsprovincies komen meestal voor naast fonolieten. Gedeeltelijk smelten bij lage graad van onderplaten van granietmateriaal in botsende orogene banden kan ook fonolieten produceren.

Nepheline syenieten en fonolieten komen wijdverspreid over de hele wereld voor in Canada, Noorwegen, Groenland, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, het Oeralgebergte, de Pyreneeën, Italië, Eifel en Kaiserstuhl in Duitsland, Brazilië, de Transvaal-regio, het stollingscomplex Magnet Cove van Arkansas, het Beemerville Complex van New Jersey, maar ook op oceanische eilanden zoals de Canarische Eilanden. Nepheline-normatieve gesteenten komen voor in nauwe samenwerking met het Bushveld Igneous Complex, mogelijk gevormd door het gedeeltelijk smelten van de muurrotsen grenzend aan die grote ultramafische gelaagde indringing. Fonoliet komt voor in het verwante Pilanesberg Complex en Pienaars River Complex.

Phonolite is een fijnkorrelig equivalent van nefeliensyeniet. Ze zijn producten van gedeeltelijk smelten, zijn onderverzadigd met silica en hebben veldspaatoïden in hun normatieve mineralogie. Minerale assemblages in fonolietvoorvallen zijn meestal overvloedige veldspaatachtigen (nefeline, sodaliet, hauyne, leuciet en analciet) en alkalische veldspaat (sanidine, anorthoklaas of orthoklaas), en zeldzame sodische plagioklaas. Biotiet, natriumrijke amfibolen en pyroxenen samen met ijzerrijk olivijn zijn veel voorkomende kleine mineralen. Accessoire fasen zijn onder meer titaniet, apatiet, korund, zirkoon, magnetiet en ilmeniet. Blairmoriet is een analcietrijke variëteit van fonoliet.