Barnsteen

Barnsteen komt in verschillende kleuren voor. Naast het gebruikelijke geel-oranje-bruin dat wordt geassocieerd met de kleur 'barnsteen', kan barnsteen zelf variëren van een witachtige kleur tot licht citroengeel, bruin en bijna zwart. Andere ongebruikelijke kleuren zijn rode barnsteen (soms bekend als 'kersenbarnsteen'), groene barnsteen en zelfs blauwe barnsteen, die zeldzaam en zeer gewild is. Gele barnsteen is een harde fossiele hars van groenblijvende bomen en ondanks de naam kan het doorschijnend, geel, oranje of bruin van kleur zijn. Bekend bij de Iraniërs onder het Pahlavi samengestelde woord kah-ruba (van kah 'stro' plus rubay 'aantrekken, grijpen', verwijzend naar de elektrische eigenschappen), dat in het Arabisch kahraba' of kahraba werd (wat later het Arabische woord voor elektriciteit werd, كهرباء kahrabā'), werd het in Europa (Oud Frans en Middelengels ambre) ook barnsteen genoemd. Gevonden langs de zuidkust van de Oostzee, bereikte gele barnsteen het Midden-Oosten en West-Europa via handel. De kustverzameling ervan kan een reden zijn waarom gele barnsteen dezelfde naam kreeg als ambergris. Bovendien kon de hars, net als ambergris, worden verbrand als wierook. Het populairste gebruik van de hars was echter voor ornamenten - het kon gemakkelijk worden gesneden en gepolijst tot prachtige sieraden. Veel van de meest gewaardeerde barnsteen is transparant, in tegenstelling tot de zeer algemene troebele barnsteen en opaak barnsteen. Opaak barnsteen bevat talrijke kleine belletjes. Dit soort barnsteen staat bekend als 'botbarnsteen'. Hoewel alle Dominicaanse barnsteen fluorescerend is, is de zeldzaamste Dominicaanse barnsteen blauwe barnsteen. Het wordt blauw in natuurlijk zonlicht en elke andere gedeeltelijk of volledig ultraviolette lichtbron. In langgolvige UV-straling heeft het een zeer sterke reflectie, bijna wit. Slechts ongeveer 100 kg (220 lb) wordt per jaar gevonden, wat het waardevol en duur maakt. Soms behoudt barnsteen de vorm van druppels en stalactieten, net zoals het uit de kanalen en receptacles van de gewonde bomen stroomde. Men denkt dat barnsteenhars, naast het uitstoten op het oppervlak van de boom, oorspronkelijk ook stroomde in holtes of scheuren binnenin bomen, wat leidde tot de ontwikkeling van grote stukken barnsteen met onregelmatige vormen.

Moleculaire polymerisatie, resulterend uit hoge druk en temperaturen die worden veroorzaakt door overliggende sedimenten, transformeert de hars eerst in copal. Aanhoudende hitte en druk verdrijven terpenen en resulteren in de vorming van barnsteen. Voor dit proces moet de hars bestendig zijn tegen verval. Veel bomen produceren hars, maar in de meeste gevallen wordt deze afzetting afgebroken door fysieke en biologische processen. Blootstelling aan zonlicht, regen, micro-organismen (zoals bacteriën en schimmels) en extreme temperaturen hebben de neiging om de hars te laten desintegreren. Voor de hars om lang genoeg te overleven om barnsteen te worden, moet het bestand zijn tegen dergelijke krachten of worden geproduceerd onder omstandigheden die ze uitsluiten.

Barnsteen wordt sinds de prehistorie (Solutréen) gebruikt voor de vervaardiging van sieraden en ornamenten, en ook in de volksgeneeskunde.

De voornaamste vindplaats van barnsteen is het Oostzeegebied. Het schiereiland Samland in het Russische gebied Kaliningrad is goed voor 90% van de wereldproductie. Barnsteen wordt echter ook gevonden op het strand. Vooral in Denemarken spoelt het nog aan, maar ook bijvoorbeeld op de Nederlandse waddeneilanden. Vroeger bestond Denemarken uit zee met eilandjes erin. Daarom wordt in Denemarken ook op het land barnsteen gevonden. Men vindt ook kleine hoeveelheden in Syrië, Libanon, Thailand, Vietnam, Canada, de VS en Duitsland. Blauwe barnsteen (blauwe amber) vindt men in de Dominicaanse Republiek.

Het woord barnsteen - in het Duits Bernstein - is afkomstig van het Nedersaksische woord börnen dat branden betekent. Inderdaad is deze halfedelsteen brandbaar. Barnsteen heet in het Engels amber en dit woord wordt ook in vertalingen wel aangetroffen. In het Nederlands wordt met amber meestal een substantie uit de darmen van de potvis bedoeld. Deze substantie geurt sterk en wordt in parfums gebruikt. Het Engelse woord amber duidt ook op een oranje kleur en wordt gebruikt voor de gele lamp van verkeerslichten (de term Ambergeel komt ook voor in de apk-regelgeving van verlichting als synoniem van oranje). Het woord amber voor barnsteen bestaat al sinds de middeleeuwen en staat in Van Dale als gangbaar synoniem. Dat barnsteen wel gele amber heet, naast de grijze amber van de potvis, komt waarschijnlijk doordat ze beide voornamelijk op stranden worden gevonden. Een algemene groep landslakken zijn de Barnsteenslakken. Zij zijn zo genoemd vanwege de barnsteengele kleur van het slakkenhuis. De wetenschappelijke naam van een barnsteenslakkensoort luidt Succinea putris. Barnsteen wordt (net als git) elektrisch geladen door het langs een diervacht te wrijven. Om deze reden is de term elektriciteit afgeleid van het Griekse woord voor barnsteen, elektron (Latijn: electrum).